Prawo rodzinne i opiekuńcze

Świadczymy pomoc prawną w zakresie prawa rodzinnego i opiekuńczego. W zdecydowanej większości wypadków chodzi o reprezentację w procesie sądowym. Jeśli jednak jest to możliwe, dążymy do rozstrzygnięcia przy wykorzystaniu mediacji, poradnictwa czy terapii rodzinnej. Spotkanie z mediatorem, psychologiem czy psychologiem dziecięcym czasem służą rodzinie bardziej niż proces. Jeżeli te metody zawiodą, lub jeśli nie ma woli polubownego załatwienia sporu, pozostaje droga sądowa.
Specjalizujemy się w reprezentacji procesowej w sprawach o rozwód i separację, w sprawach o podział majątku wspólnego, dochodzeniu i egzekwowaniu alimentów, w sprawach dotyczących władzy rodzicielskiej – wykonywania władzy rodzicielskiej, pozbawienia, ograniczenia i rozstrzygania o istotnych sprawach dziecka oraz w sprawach dotyczących ustalania, wykonywania i egzekwowania kontaktów z dziećmi. Wspieramy Klientów również we wszystkich innych sprawach rodzinnych i opiekuńczych, takich jak: umowy majątkowe małżeńskie (intercyzy), rozstrzyganie w sprawach zarządu majątkiem dziecka, przysposobienie (adopcja), opieka i piecza zastępcza czy ustalenie i zaprzeczenie pochodzenia dziecka.

Rozwód może być orzeczony, jeżeli doszło do zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego, tzn. pomiędzy małżonkami nie ma już więzi emocjonalnej, fizycznej i gospodarczej. Nawet wtedy jednak Sąd może nie udzielić rozwodu, na przykład wówczas, gdy żąda go małżonek wyłącznie winny lub gdy przez rozwód ucierpiałoby dobro dzieci. W wyroku rozwodowym Sąd rozstrzyga nie tylko o samym rozwodzie, ale też o winie w rozkładzie pożycia, władzy rodzicielskiej, kontaktach z dziećmi, alimentach na dzieci, a czasem na byłego małżonka, oraz o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania. Może też dokonać podziału majątku.

Rozwód z orzeczeniem o winie rozkładu pożycia

Sąd może stwierdzić, że żaden z małżonków nie jest winny rozkładowi pożycia, winni są oboje lub, że winę ponosi tylko jeden z małżonków. Ma to poważne konsekwencje, także finansowe – małżonek uznany za winnego może być obciążony obowiązkiem płacenia drugiemu małżonkowi alimentów i to nawet wtedy, gdy drugi małżonek ma dobrą, a czasami bardzo dobrą sytuację majątkową. Obowiązek taki może trwać nawet do śmierci. Innym skutkiem ustalenia winy jest ewentualne nieudzielenie rozwodu. Jeżeli tylko jeden małżonek zostanie uznany za winnego i to ono będzie żądał rozwodu, a drugi się na rozwód nie zgodzi, wtedy Sąd w zasadzie nie udzieli rozwodu, chyba że zajdą szczególne powody.

Jeżeli nastąpił zupełny rozkład pożycia małżeńskiego, ale małżonkowie nie chcą wziąć rozwodu, mogą domagać się separacji. Jej skutki są takie, jak skutki rozwodu z tą różnicą, że w czasie separacji nie można zawrzeć nowego związku małżeńskiego. W wyniku separacji ustaje wspólność majątkowa małżeńska, a dziecko urodzone w czasie separacji nie będzie uznane za dziecko męża matki. Inaczej byłoby bez orzeczenia separacji. Jeżeli małżeństwo trwa, to choćby małżonkowie od dawna już nie żyli razem, dziecko żony będzie automatycznie uznane za dziecko męża, a wszystko to, co zostanie nabyte przez jednego z małżonków wejdzie do majątku wspólnego (chyba że zawarto intercyzę). Separację można uzyskać na zgodny wniosek małżonków i wówczas postępowanie sądowe jest dosyć proste; jest to jednak możliwe tylko wtedy, gdy małżonkowie nie mają dzieci. W innym wypadku konieczne jest wszczęcie procesu. Separacja jest „odwracalna”. Można ją uchylić na zgodny wniosek małżonków.

Od chwili zawarcia małżeństwa wszystko to, co małżonkowie wypracują, zarobią albo nabędą razem lub osobno, staje się ich majątkiem wspólnym (chyba że podpisano intercyzę). Od tej reguły jest szereg wyjątków, na przykład: nie staje się majątkiem wspólnym rzecz kupiona w trakcie małżeństwa, ale za pieniądze, które małżonek miał przed ślubem, albo rzecz uzyskana przez jednego małżonka w darowiźnie, chyba że darowizna wyraźnie została uczyniona dla obojga. Nie wchodzą do majątku wspólnego także prawa autorskie, nagrody, odszkodowania. Rozwód powoduje ustanie wspólności majątkowej i z reguły prowadzi do podziału wspólnego majątku. W zasadzie podział powinien być równy, czasem można jednak żądać udziału większego niż drugi małżonek. Możliwe jest również rozliczenie środków, które były majątkiem osobistym i zostały przekazane na majątek wspólny, na przykład, gdy oszczędności z czasów kawalerskich małżonek dołożył do kupna wspólnego mieszkania, albo pieniądze ze sprzedaży mieszkania otrzymanego przed ślubem małżonka przeznaczyła na kupno wspólnego domu. Podział majątku może nastąpić w trakcie sprawy rozwodowej, ale tylko wtedy, gdy małżonkowie mają gotowy, wspólny uzgodniony „plan podziału”. W przeciwnym wypadku potrzebne jest osobne postępowanie. W większości wypadków podział majątku jest trudny merytorycznie i wyczerpujący emocjonalnie. Często wymaga specjalistycznej wiedzy prawniczej i podatkowej; z reguły jest też niestety powrotem do sporów, jakie toczono w trakcie małżeństwa i to nierzadko z udziałem członków obu rodzin.

Obowiązek alimentacyjny to obowiązek dostarczania bieżących środków utrzymania osobom, które nie mogą utrzymać się samodzielnie. Obowiązek ten dotyczy nie tylko rodziców i dzieci. Alimentów może domagać się dziecko od ojca, matki lub obojga rodziców, ale także wnuk od dziadka i dziadek od wnuka, rodzeństwo, także przyrodnie, albo pasierb od ojczyma i macochy. Alimenty może płacić małżonek w separacji drugiemu małżonkowi, ale także jeden były małżonek drugiemu i to przez wiele lat po rozwodzie. O zapłatę alimentów można też pozwać np. rodziców ojca dziecka, jeżeli od ojca nie można alimentów uzyskać (np. gdy wyjechał na stałe za granicę i nie ma z nim kontaktu). Wysokość alimentów najczęściej, ale nie zawsze, zależy od uzasadnionych potrzeb z jednej strony i zdolności zarobkowych oraz posiadanego majątku – z drugiej. Ponadto bierze się pod uwagę poziom życia zainteresowanych. Wyrok określający wysokość alimentów może ulec zmianie. Jeżeli po wydaniu wyroku dojdzie do zmiany okoliczności, na przykład wzrosną potrzeby dziecka, można żądać podwyższenia albo obniżenia lub całkowitego uchylenia alimentów (np. gdy dziecko uzyskało zdolność samodzielnego utrzymywania się, albo gdy obalono domniemanie ojcostwa). Strona, która żąda przed Sądem zasądzenia na jej rzecz alimentów jest zwolniona z kosztów sądowych.

Egzekucja zasądzonych alimentów

Uzyskanie wyroku zasądzającego alimenty jest często dopiero początkiem drogi prowadzącej do ich faktycznego uzyskania. Jeżeli alimenty nie są płacone lub są płacone nieregularnie, należy wszcząć postępowanie egzekucyjne, składając właściwy wniosek do komornika. Także i to może jednak nie przynieść rezultatu, ponieważ dłużnik alimentacyjny może skutecznie ukrywać majątek, pracować na czarno, lub też może rzeczywiście nie mieć pracy i majątku. W takiej sytuacji można zastosować kilka sposobów postępowania:

• wszcząć sprawę o wyjawienie majątku dłużnika – tą drogą można np. ustalić, że np. ojciec dziecka wprawdzie nie ma majątku, ale ma potencjalny spadek po rodzicach, po których nie przeprowadził sprawy spadkowej; wtedy można taką sprawę przeprowadzić „za dłużnika” i uzyskać alimenty ze spadku;
• pozwać o alimenty na dziecko np. dziadków – rodziców ojca, którzy mają majątek;
• wystąpić do funduszu alimentacyjnego.

Wszystkie te sposoby można zastosować łącznie. Podstawą uzyskania środków z funduszu alimentacyjnego jest dochód rodziny nie przekraczający 725 zł na osobę, a wysokość alimentów z funduszu to maksymalnie 500 zł. W razie pozwania o alimenty dziadków dziecka, alimenty od nich powinny być ustalone w takiej wysokości, żeby dziecko nie utraciło prawa do świadczeń z funduszu alimentacyjnego.

Określenie sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej

Jeżeli rodzice dziecka żyją oddzielnie, z reguły należy uregulować kwestię w jaki sposób ma być wykonywana władza rodzicielska nad dziećmi. Najczęściej pełną władzę rodzicielską powierza się rodzicowi, z którym dzieci mieszkają i jednocześnie ogranicza się władzę rodzicielską drugiego rodzica. Może jednak dojść do powierzenia pełnej władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom, jeżeli uzgodnią tzw. plan wychowawczy, w którym dość szczegółowo określą sposób dzielenia się prawami i obowiązkami dotyczącymi dzieci.

Ograniczenie władzy rodzicielskiej

Jeżeli rodzice dziecka żyją oddzielnie i nie uzgodnili planu wychowawczego, jednemu z rodziców zostanie powierzone wykonywanie „pełnej” władzy rodzicielskiej, a drugiemu władzę tę Sąd ograniczy. Oznacza to, że rodzic ten będzie miał tylko określone uprawnienia w stosunku do dziecka, np. będzie miał prawo współdecydować o wyborze szkoły, leczenia, częściowo o sposobie spędzania wolnego czasu itp. W praktyce jednak wszystko zależy od dojrzałości rodziców; często ten z rodziców, który ma ograniczoną władzę rodzicielską, traci poważniejszy wpływ na życie dziecka. Inaczej bywa wtedy, kiedy zakres uprawnień w stosunku do dziecka zostaje ustalony szeroko i gdy ustalone zostają częste kontakty z dzieckiem. Dlatego, jeśli dochodzi do ograniczenia władzy rodzicielskiej, co czasem jest nieuchronne, bardzo ważne jest wywalczenie szerokich i zarazem precyzyjnie opisanych uprawnień w stosunku do dziecka.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej

Pozbawienie władzy rodzicielskiej może mieć miejsce, gdy rodzice nadużywają albo rażąco zaniedbują swoje obowiązki wobec dzieci lub gdy istnieje trwała przeszkoda w wykonywaniu władzy rodzicielskiej, taka jak długotrwałe pozbawienie wolności czy wyjazd na stałe za granicę połączony z brakiem zainteresowania dzieckiem. Nadużywanie albo zaniedbywanie obowiązków musi mieć charakter „rażący” – np. przekroczenie granic karcenia dziecka, zmuszanie go do ciężkiej pracy, wychowywanie we wrogości do drugiego rodzica, wpajaniu zasad aspołecznych lub niemoralnych, pijaństwo, marnotrawstwo, rozwiązły tryb życia, uporczywe unikanie płacenia alimentów itp. W innym wypadku, gdy uchybienia obowiązkom rodzicielskim są mniejszej wagi, nie dojdzie do pozbawienia władzy rodzicielskiej, powinno jednak dojść do innej ingerencji ze strony sądu – np. ustanowienie stałego nadzoru kuratora. Często postępowanie rodzica wobec dziecka w ogóle nie ma cech nadużycia albo zaniedbania, a przeciwnie, jest podyktowane przekonaniem (słusznym lub nie) o działaniu dla dobra dziecka. Wówczas nie ma podstaw do pozbawienia władzy rodzicielskiej. Na przykład: odmowa zgody na wyjazd dziecka na stałe za granicę może być zarówno sprzeczna z dobrem dziecka i wynikać ze złośliwości rodzica, jak i być zgodna z dobrem dziecka, a przede wszystkim wynikać z uczuć, jakie rodzic do dziecka żywi. Podobnie odmowa zgody na adopcję dziecka przez męża matki nie jest nadużyciem, jeżeli wynika z uczuć rodzicielskich, nawet wtedy gdy dziecko jest przywiązane do ojczyma. Czasami zadecydują niuanse, albo sposób przedstawienia sprawy przed Sądem.Postępowanie o pobawienie władzy rodzicielskiej może być wszczęte nie tylko na wniosek np. matki, ale również przez sąd z urzędu, bez niczyjego wniosku. Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie jest nieodwracalne. Sąd może przywrócić władzę rodzicielską, której rodzic został pozbawiony, jeżeli w późniejszym czasie sytuacja ulegnie zmianie na korzyść.

Rozstrzygnięcie o istotnych sprawach dziecka 

Jeżeli oboje rodziców mają pełną władzę rodzicielską, ale nie mogą porozumień się w określonej, istotnej dla dziecka sprawie, spór musi rozstrzygnąć Sąd opiekuńczy. Podobnie jest wtedy, kiedy jeden z rodziców ma ograniczoną władzę rodzicielską i w zakresie, w jakim ma prawo współdecydowania, ma inne zdanie niż drugi rodzic.

Często dochodzi do sporów o miejsce pobytu dziecka. Ma to miejsce wtedy, kiedy małżeństwo jeszcze formalnie trwa, ale małżonkowie już zamieszkali osobno, albo wtedy gdy rodzice nie byli małżeństwem i ich związek się rozpadł. Sytuacja taka wymaga wszczęcia sprawy o ustalenie miejsca pobytu dziecka w każdoczesnym miejscu pobytu rodzica. Wynik takiego postępowania sądowego z reguły rzutuje na szereg innych kwestii, np. na to, które z rodziców będzie płacić alimenty.

Zgoda na wyrobienie paszportu

Spory o zgodę na wydanie paszportu dla dziecka są stosunkowo częste. Zgodnie z przepisami o dokumentach paszportowych wymagana jest tu zgoda obojga rodziców. Jeżeli np. w wyroku rozwodowym nie uregulowano tej kwestii wyraźnie, a drugi z rodziców odmawia zgody na paszport – trzeba wszcząć sprawę przed sądem.

Prawo do kontaktów z dzieckiem

Rodzice, a także dziadkowie, rodzeństwo i inne osoby bliskie dziecku mają prawo i obowiązek utrzymywania kontaktów z dzieckiem. Jest to uprawnienie niezależne od władzy rodzicielskiej. Może więc nastąpić sytuacja, w której rodzic z tych czy innych powodów został pozbawiony władzy rodzicielskiej, ale nadal ma prawo do kontaktów z dzieckiem. Prawo do kontaktów przysługuje również np. dziadkowi ze strony ojca, gdy po rozwodzie rodziców dziecko zamieszkało z matką, rodzeństwu, gdy jedno mieszka z ojcem, a drugie z matką itp. Prawo do kontaktów z dzieckiem może mieć nawet były mąż matki, nie będący ojcem dziecka.

Ustalenie i wykonywanie kontaktów z dzieckiem

Ustalenie zakresu kontaktów z dzieckiem i sposobu ich wykonywania następuje w wyniku postępowania sądowego. Należy ustalić te kwestie w sposób jak najbardziej precyzyjny i – z punktu widzenia rodzica, z którym nie mieszka dziecko – jak najszerszy. Możliwe jest na przykład ustalenie, że dziecko będzie przebywać z rodzicem w co drugi weekend od piątku wieczorem, do niedzieli wieczorem oraz ponadto spotykać się z rodzicem dwa razy w tygodniu, z nocowaniem lub bez.Jeżeli któreś z rodziców nie wykonuje lub utrudnia wykonywanie orzeczonych kontaktów, może być obciążone obowiązkiem zapłaty sumy pieniężnej na rzecz drugiego rodzica. Przykładowo, jeśli matka utrudnia ojcu zabranie dziecka w terminie określonym przez Sąd, ojciec ma prawo żądać, aby Sąd nakazał matce zapłacić za każdy przypadek utrudnienia kontaktów. Zapłata następuje nie sądowi lub innej instytucji, ale bezpośrednio drugiemu rodzicowi. Ponadto ojciec może żądać od matki zwrotu kosztów, np. dojazdu, jeżeli do kontaktów z dzieckiem nie doszło. Ta sama reguła obowiązuje, jeśli ojciec ma orzeczone kontakty, ale nie pojawia się na spotkaniach. Matka może żądać zapłaty na jej rzecz sumy pieniężnej oraz zwrotu kosztów. Wyegzekwowanie zapłaty tych sum następuje w postępowaniu sądowym, a następnie przez komornika.

Ograniczenie i zakazanie kontaktów z dzieckiem

Jeżeli wykonywanie kontaktów z dzieckiem, ewentualnie forma lub miejsce ich wykonywania nie jest dobre dla dziecka, może dojść do ograniczenia kontaktów. Może to polegać na zakazaniu zabierania dziecka poza miejsce stałego pobytu, zakazanie albo ograniczenie porozumiewania się na odległość, a nawet okresowe zakazanie spotkań. Jeżeli utrzymywanie kontaktów z dzieckiem poważnie zagraża dobru dziecka, lub je narusza może dojść nawet do całkowitego zakazania kontaktów we wszystkich formach.

W praktyce wnioski o całkowite zakazanie kontaktów zdarzają się często; co najmniej część z nich jest nieuzasadniona i służy raczej rozgrywaniu spraw dorosłych, niż trosce o dobro dziecka. Niestety, często wnioskom o zakazanie kontaktów z dzieckiem towarzyszą oskarżenia o przestępstwa – szczególnie częste ostatnio oskarżenia o pedofilię czy znęcanie się. Nie zawsze oskarżenia te mają podstawy, natomiast zawsze trudno jest się przed nimi obronić. Z drugiej strony bywa i tak, że brak doświadczenia sądowego u jednego rodzica i przekonująca argumentacja drugiego sprawiają, iż nie dochodzi do ograniczenia lub zakazania kontaktów wtedy, gdy powinno to nastąpić.

W razie wszczęcia sprawy o ograniczenie lub zakazanie kontaktów należy pamiętać o innych możliwościach rozwiązania sporu. Wskazane jest skorzystanie z mediacji, albo uzyskanie od sądu skierowania na terapię rodzinną, do poradnictwa rodzinnego lub do innych specjalistycznych placówek udzielających pomocy.

Najlepszym – zarówno dla rodziców jak i dla dzieci – sposobem uregulowania władzy rodzicielskiej i kontaktów z dziećmi jest porozumienie rodziców, tzw. plan rodzicielski. Jest to dokument składany w Sądzie wspólnie przez rodziców chcących uregulować w sposób przemyślany całokształt spraw dotyczących dzieci. Taki plan zawiera z reguły szczegółowo opisane zasady – zarówno tego gdzie i kiedy dzieci będą mieszkać, w jaki sposób i kiedy będą miały kontakty z rodzicami jak i zasady współpracy rodziców, porozumiewania się i rozwiązywania spraw spornych. Do zawarcia planu wychowawczego dochodzi najczęściej w toku spraw rozwodowych. W ramach planu wychowawczego można ustalić tzw. opiekę naprzemienną, tzn. taki sposób opieki nad dziećmi, w którym oboje rodzice mają pełną władzę rodzicielską i takie same prawa, a ponadto dzieci mają równoważne domy u jednego i u drugiego rodzica. Plan wychowawczy pozwala zminimalizować negatywne skutki rozwodu lub rozstania nie tylko dla dzieci, ale także dla ich rodziców.