W większości spraw rodzinnych dotyczących sprawowania władzy rodzicielskiej nad małoletnimi dziećmi i utrzymywania kontaktów z dziećmi, przeprowadza się dowody z opinii Rodzinnych Ośrodków Diagnostyczno – Konsultacyjnych (ROD-K). Z reguły polega to na jedno – dwukrotnym badaniu rodziców i dzieci w siedzibie ROD-K, najczęściej przez pedagoga i psychologa. Z praktyki wynika, że opinie ROD-K stanowią istotną, a często zasadniczą podstawę rozstrzygnięcia Sądu.
Jak się okazuje, zachodzą istotne wątpliwości co do podstaw prawnych opinii ROD-K w sprawach rodzinnych. Jak wynika z opinii Biura Spraw Konstytucyjnych Prokuratury Generalnej z dnia 17 kwietnia 2013r. „Brak jest podstaw prawnych do tego, by RODK (…) wydawały opinie z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego związanych ze sposobem wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywania kontaktów z dzieckiem w sprawach małoletnich, rozpatrywanych przez sądy”.
O co chodzi? Mianowicie podstawą prawną przeprowadzania opinii ROD-K w sprawach sądowych jest ustawa z dnia 26 października 1982r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tj. Dz.U. 2010 Nr 33, poz. 178) i wydane na jej podstawie rozporządzenie wykonawcze Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 sierpnia 2001r. w sprawie organizacji i zakresu działania rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych (Dz. U. 2001 Nr 97, poz. 1063).
Preambuła ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich wskazuje, że ustawę wydano „W dążeniu do przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich i stwarzania warunków powrotu do normalnego życia nieletnim, którzy popadli w konflikt z prawem bądź z zasadami współżycia społecznego, oraz w dążeniu do umacniania funkcji opiekuńczo-wychowawczej i poczucia odpowiedzialności rodzin za wychowanie nieletnich na świadomych swych obowiązków członków społeczeństwa”. Zakres przedmiotowy tej ustawy, określony w art. 1 § 1 określa, że ustawę stosuje się dla: zapobiegania i zwalczania demoralizacji – w stosunku do osób, które nie ukończyły lat 18; postępowania w sprawach o czyny karalne – w stosunku do osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu lat 13, ale nie ukończyły lat 17 oraz wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych – w stosunku do osób, względem których środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby lat 21.
Bezpośrednio opinii wydawanych przez ROD-K dotyczą art. 24, 25, 25 a i 84 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Z treści ww. przepisów, w związku z zakresem ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich wynika, że dowód z opinii ROD-K został przewidziany i umocowany prawnie wyłącznie w sprawach, których dotyczy ta ustawa, a więc w sprawach zapobiegania i zwalczania demoralizacji, postępowań poprawczych i postępowań karnych wykonawczych wobec małoletnich i młodocianych.
Z kolei ww. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 sierpnia 2001r. w sprawie organizacji i zakresu działania rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych w § 13 określa iż Ośrodek prowadzi działalność w zakresie diagnozy, poradnictwa i opieki specjalistycznej w sprawach nieletnich oraz w zakresie przeciwdziałania i zapobiegania demoralizacji.
Zestawienie przepisów regulujących zakres przedmiotowy ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich z zakresem § 13 rozporządzenia regulującego ROD-K pokazuje, że ta część działalności ROD-K, która nie dotyczy – ogólnie rzecz biorąc – demoralizacji nieletnich oraz postępowań poprawczych i wykonawczych nie ma podstawy prawnej. Oznacza to, że opinie takie nie powinny być wykonywane i brane pod uwagę w sprawach rozwodowych, o ograniczenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej oraz w sprawach o kontakty z małoletnim.
Trzeba odnotować, że już w ubiegłym roku problem ten sygnalizował Rzecznik Praw Obywatelskich w piśmie do Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 lutego 2013r. Obecna opinia Biura Spraw Konstytucyjnych Prokuratury Generalnej jest już kolejnym działaniem organów władzy publicznej, zmierzającym do wyjaśnienia i uporządkowania podstaw prawnych funkcjonowania ROD-K.

Należy sądzić, że efektem ww. wystąpień i opinii będzie zmiana rozporządzenia wykonawczego, prawdopodobnie w kierunku rozszerzenia kompetencji ROD-K także na „zwykłe” sprawy rodzinne. Nie wchodząc w ocenę słuszności tego, prawdopodobnego rozwiązania trzeba zastanowić się nad tym, jakie mogą być możliwe skutki prawne i procesowe ewentualnego przyznania przez władzę wykonawczą, że przekroczono upoważnienie ustawowe i bezpodstawnie rozszerzono zakres kompetencji ROD-K.
Pojawiły się już opinie (np. Rzeczpospolita z dnia 15 maja 2013r., A6, „Nieważne opinie psychologów”, że może dojść do stwierdzania nieważności orzeczeń, wydanych w sprawach rodzinnych i opiekuńczych, w których istotnym dowodem była opinia ROD-K.
Istotnie, można wyobrazić sobie taką sytuację, pod warunkiem jednak, że doszłoby do stwierdzenia przez Trybuła Konstytucyjny niezgodności rozporządzenia (z dnia 3 sierpnia 2001r. w sprawie organizacji i zakresu działania rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych) z ustawą (z dnia 26 października 1982r. o postępowaniu w sprawach nieletnich). W takim wypadku mogłaby zachodzić podstawa do uchylenia postanowienia dowodowego dopuszczającego dowód z opinii ROD-K na podstawie art. 4161 kodeksu postępowania cywilnego, co z kolei byłoby podstawą skargi o wznowienie postępowania na podstawie art. 403 § 4 k.p.c. Powyższe rozwiązania dotyczą orzeczeń, które są już prawomocne. Natomiast w toku sprawy możliwość uchylenia lub zmiany postanowienia dowodowego o dopuszczeniu dowodu z opinii ROD-K miałaby podstawę w art. 359 § 2 k.p.c. Należy jednak dodać, że postanowienie dowodowe może być uchylone lub zmienione przez Sąd i bez orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, na podstawie art. 240 k.p.c.
Jak wskazano wyżej, rozważanie podjęcia kroków procesowych zmierzających do uchylenia lub zmiany postanowienia dowodowego, którego wydanie przez Sąd miało wpływ na rozstrzygnięcie, a w konsekwencji do skargi o wznowienie postępowania ma sens tylko wtedy, gdy TK orzeknie o niezgodności rozporządzenia z dnia 3 sierpnia 2001r. z ustawą (art. 190 ust. 4 Konstytucji RP). Może tu znaleźć zastosowanie instytucja skargi konstytucyjnej określonej w art. 79 Konstytucji RP.